Секој празник, а се разбира, особено верскиот – се раѓа од чувството на слобода и истовремено ја разоткрива, воплотува и изразува длабочината на човековата жед за ослободување. Не говорам само за надворешната слобода – за политичката, или за слободата на трудот, туку за чувствувањето на самиот живот како слобода. Всушност, токму тоа го чини првобитниот опит на човекот – сè во светот, сè во животот, вака или онака, нè поврзува, нè потчинува или за нешто нè заковува.
Човекот е роб на времето, роб на просторот, роб на своето наследство, на својата физичка конституција, на климата, на условите во кои живее, роб, најпосле, на неуловливиот тек на животот кон неизбежниот крај. И колку подобро човекот живее, колку подалеку си заминува од детството, толку поочигледни му стануваат тие негови граници, кои го опкружуваат и заградуваат од сите страни. О, се разбира, во пределите на овие граници, во тесниот простор и време, со кои управува – тој некако е слободен. Но, колку е повозвишено и попрефинето духовното устројство на човекот, толку е поочигледна за него призрачноста и ограниченоста на оваа слобода, толку подлабока е неговата тага, неговата воздишка за вистинската слобода.
„Секогаш во темнина и секогаш во теснотија, во таква притеснетост и таква темнина…“ – напишал поетот за човечкиот живот. И само грубиот, примитивен, елементарен човек, човекот кој живее за моментот и се задоволува со минливите радости, не ја чувствува длабоката вистина на овие стихови.
Целата човечка култура, целата уметност, целата поезија, се проникнати со тага која веројатно го чини најчовечкото и највистинското чувство. Таа тага заради закованоста и ограниченоста на животот, заради распадливоста и кршливоста на сè во светот. Да, само во детството човекот неа не ја познава, но затоа детството на возрасниот човек и му се претставува како непрекинат празник, па дури и ако детството е најбедно. Возрасен човек се станува тогаш, кога во него започнува да умира празникот, кога лесното и радосно чувствување на животот – како отворен прозорец во миризливото пролетно утро, како неограниченост на можностите – се сменува со чувствување на животот како затвор. Во човекот одненадеж влегува тагата. И колку тој и да се труди да ја задуши, ако тој е праведен и чесен – тој секогаш ја чувствува во себе. И ете, само во однос кон оваа тага може навистина да се сфати последната суштина на христијанскиот опит на религиозната вера. Верата, имено, се раѓа во оваа длабока и првобитна, префинета и возвишена тага на човечката душа, тага без која човекот не би бил човек, туку животно.
Православието оваа тага ја нарекува – „тага по Бога“. Бидејќи навистина, без разлика на целиот опит на својата ограниченост, кршливост и смртност, човекот сепак, жеднее по нешто друго. Со други зборови, ако овој опит тој никогаш не може да го признае за краен, од каде тогаш му се јавува тагата? Никој друг во светот, освен човекот, не ја познава. А ете човекот, колку опитот и да го уверува во спротивното, сепак сето тоа го повторува, како молба – како бесмртност, вечност, дух, слобода, радост. И уметноста, која ја одразува човечката тага, се јавува како носител и израз на мечтата за нешто неостварливо, за пробивот во она за кое земниот опит нема ни најмалку претстава. „Не ќе се успокои срцето наше – говори блажени Августин – додека не Те најде Тебе“. Оваа тага и копнеж за слобода христијанството го нарекува „тага за Бога“.
Во некоја смисла, христијанството е согласно со теориите во кои човекот се признава како ограничен и детерминиран. Да, се разбира, во овој свет, таков каков што е, вистинска слобода нема, и прав е мудрецот кој сето тоа го нарекува мечта. Си заминува детството, се завршува празникот, останува глувиот ѕид на секојдневната стварност. Но оваа слобода, говори христијанството, е празник возможен и веќе се празнува, и тагата ваша во радост ќе се претвори. Бидејќи таа е сведоштво за Бога, за светот на радоста, љубовта и слободата, за која е создаден човекот и кон која, често самиот не знаејќи, тој со сите сили се стреми и насочува.
Протојереј Александар Шмеман
