Една духовна ќерка му пишува на свети Теофан: „Кај мене беше една благочестива личност и ние разговаравме за Божјите дела. Се допревме и до молитвата. На мое чудење, гостинката држеше до ставот дека мирјаните не само што немаат сила, туку воопшто не им прилега да имаат умносрдечна молитва. На тоа, јас го кажав она што имав да го кажам. Ве молам да кажете и Вие некој збор за тоа“.
Свети Теофан ѝ одговара: „Вашата гостинка не расудувала како што треба. Оној кој нема умносрдечна внатрешна молитва, тој нема никаква, зашто само умносрдечната молитва е вистинска молитва, угодна и пријатна на Бога. Таа треба да ја сочинува душата на домашното и црковното молитвословие, така што ако ја нема како таква, тогаш молитвословијата само приличуваат на молитва, а не се молитва. Зашто, што е молитвата? Молитвата е вознесување на умот и срцето кон Бога, славословие и благодарење, и испросување на потребните духовни и телесни добра. Суштината на молитвата, значи, е умствено возвишување од срцето кон Бога. Умот застанува во срцето сознателно пред лицето на Бог и, исполнувајќи се со достоинствено и должно благоговение, почнува пред Него да го излева своето срце. Токму тоа е умносрдечната молитва! Но таква треба да биде секоја молитва. Надворешното молитвословие, домашното или црковното, на молитвата ѝ дава само зборови или форма, а душата пак, или суштината на молитвата, секој ја носи сам во себе во својот ум и срце. Сиот наш молитвословен чин, сите молитви составени за нашето домашно молитвено правило, исполнети се со умствено обраќање кон Бога. Оној кој ги извршува, само со малку внимание, не може да го избегне ова умствено кон Бога обраќање, освен ако не е сосема невнимателен кон делото што го извршува. Без умносрдечна молитва не се може. Ние не можеме да не се вознесуваме кон Бога молитвено, зашто нашата духовна природа тоа го бара. А да се вознесеме кон Бога поинаку и не можеме, освен со умствено дејствие, зашто Бог е умствен. Умносрдечна молитва има, навистина и при усното молитвење, надворешно, било да е домашно или црковно; и постои умносрдечна молитва сама по себе, без каква било надворешна форма, или телесна положба, но суштината на делото, и таму и овде, е едно и исто. И во едниот, и во другиот вид таа е задолжителна и за мирјаните. Спасителот заповедал: „Но ти, кога се молиш, влези во својата скришна соба, помоли Му се на твојот Отец, Кој е во тајност“ (Мат. 6, 6). Таа скришна соба, како што толкува свети Димитриј Ростовски, го означува срцето. Следствено, Господовата заповед нè обврзува тајно во срцето и со умот да Му се молиме на Бога. Таа заповед се однесува на сите христијани. Ете што заповеда и апостол Павле кога зборува „со секаква молитва и прозба молете се со духот во секое време“ (Ефес. 6, 18). Ја заповеда умносрдечната молитва – духовната, и им заповеда на сите христијани, без разлика. Тој на сите христијани им заповеда: „Молете се постојано“ (1. Сол. 5, 17). А постојаното молење не може да биде поинаку освен со умносрдечна молитва во срцето. Така, не треба да се спори со тоа дека умносрдечната молитва е задолжителна за сите христијани, а ако е задолжителна, тогаш не смее да се зборува дека речиси е невозможна, зашто Бог на невозможно не нѐ обврзува. Дека е тешка, тоа е вистина, а дека е невозможна, неправедно е да се каже. Но, зар сѐ што е добро не е тешко? Уште повеќе, таква треба да биде молитвата – извор на сè добро и наша верна поткрепа.
Некој ќе праша: како тоа да се постигне? Многу едноставно: Имај страв Божји. Стравот Божји, како чувство, ќе го привлече вниманието и сознанието кон срцето, а бидејќи е страв, ќе го натера вниманието и сознанието да стојат благоговејно пред Бог. Токму тоа е умствено стоење пред Бога, и токму тоа е умносрдечната молитва! Додека е во срцето стравот Божји, дотогаш умственото стоење пред Бога нема да го напушти срцето. Тоа е седејствително средство за умносрдечната молитва! Ама како? Ќе рече некој: должностите го одвлекуваат вниманието! Нема да нѐ одвлекуваат ако го имаме стравот Божји. На умственото стоење пред Бога, или на сеќавањето за Бога, не му пречат должностите, туку пустоделието и злоделието. Отстрани го празното и злото, остави го само задолжителното – не според светската, туку според евангелската задолжителност, и ќе видиш дека исполнувањето на таквата задолжителност не само што не нè отргнува од Бога туку, напротив, го привлекува умот и срцето кон Него. И едното, и другото (задолжителните, според Евангелието, дела и молитвата) се од исто потекло и бараат ист душевен поредок. Што и да почнеш да правиш од кругот на тие дела, секогаш ќе се обратиш кон Бога, за да испросиш помош и делото да Му го посветиш во слава. Станувајќи наутро, при својата утринска молитва, застани поцврсто пред Бога во срцето и потоа замини да ја извршуваш својата должност од Бог определена, не одделувајќи ги од Него своите чувства и сознание. И ќе биде така, што со силата на душата и телото ќе ги извршуваш своите должности, а со умот и срцето ќе пребиваш во Бога. Погрешно ја разбираат умносрдечната молитва тогаш кога мислат дека за неа треба да се најде посебно место за седење, скришно, и само на тој начин да се созерцува Бог. Нема потреба од никакво криење, освен во своето срце, и собирајќи се таму, да го созерцуваме Господ пред себе, како да е Он оддесно, како што правел свети Давид.
Велат: како помошно средство при творењето на умносрдечната молитва служи осамувањето, а за мирјаните како е возможно осамувањето? Тие постојано имаат некаква работа и доаѓаат во судири. Изгледа, тие никогаш не ќе можат да ја стекнат умносрдечната молитва. Точно е дека за умносрдечната молитва треба осамување. Но, постојат два вида на осамување: едно е целосно, постојано, кога некој оди во пустина и живее сам; другото е поединечно и се случува повремено. Првото, навистина, не се однесува на мирјаните, а второто е можно и за нив, и тие секако го имаат. Секој има некое време во текот на денот кога останува сам, макар и да не се погрижил намерно за тоа да си најде мигови кога ќе се осами. Токму тие мигови може да ги посвети на творење, укрепување и оживување на умносрдечната молитва. Следствено на тоа, никој не може да се оправдува за недостаток од благопријатни, за умносрдечната молитва, услови во поредокот на својот живот. Штом дограбиш таков миг, вдлабочи се во себе. Отфрли ги сите грижи, застани умствено во срцето пред Бога и излеј ја пред Него својата душа. Освен надворешното, има и внатрешно осамување. Надвор е вообичаениот тек на човечките задолженија, меѓутоа, среде нив стои еден друг човек – во сопственото срце, што не слуша ништо. Сите го имаат искусено тоа, кога некого го боли срцето поради нешто, тогаш тој и во највеселото и најбучно друштво, ништо не слуша и не гледа. Таму, во своето срце, тој седи со својата болка. Секој тоа го знае од сопствен опит. Ако така се случува во секојдневните животни работи, тогаш зошто да нема сличен поредок и во духовниот живот? И тука има болки, кои се многу посилни и подлабоки од сите животни болести. Кога на некој ќе му се вреже болка во срцето во тој поредок на живеење, која е таа сила што може да ја извлече неговата свест од осаменичкото пребивање во срцето? Следствено, срцето треба да се поттикне на осамување, и кога не сме насамо. А за тоа не треба да се оди далеку. Оживеј го стравот Божји и ќе се појави чувство на најскрушена болка, која ќе ги прикова вниманието и чувството кон единственото што е потребно – како да пријдеме и да се јавиме пред лицето Божјо. Тоа е осамување! Има уште една недоумица: за умносрдечната молитва треба да се има раководител, а мирјанинот каде да го најде? Па таму, во светот, и меѓу духовните отци и дури меѓу мирјаните. Вистина е дека сѐ поретко и поретко има лица на кои човек може благонадежно да им се обрати за совети во духовниот живот. Но, нив секогаш ги има и ќе ги има. И оној што сака, секогаш ги пронаоѓа, по милоста Божја. Духовниот живот е Божји живот, и Господ има особена грижа за оние кои Го бараат. Само покажи ревност и сѐ што е потребно ќе најдеш околу себе. Така, значи, сакале или не сакале, мирјаните нема со што да бараат оправдување по прашање на умносрдечната молитва. Нека се зафатат со неа и нека се учат на неа.
Св. Теофан Затворник
